Eftelist duikt erin!

Door Jos Visser Zoals past bij de Efteling als hoeder van het sprookje, is ook bij Bosrijk gekozen voor thematisering op basis van een verhaal. De verblijfsaccommodatie biedt Klaas Vaak-entertainment en verwijzingen naar het thema in decoratie. De Efteling registreerde Klaas Vaak al in 2007 als merknaam. Het sprookje van Klaas Vaak, ook wel het Zandmannetje genoemd, behoort vandaag de dag tot de bekendere sprookjes. Hoewel veel mensen niet het hele verhaal kennen, is de persoon Klaas Vaak een bekend figuur die bij iedereen in het geheugen gegrift staat. Dit is waarschijnlijk deels te danken aan de vertelling van Hans Christian Andersen uit 1842. Andersen baseert zijn vertelling op een reeds bestaande Scandinavische volksvertelling. Klaas Vaak helpt in het verhaal van Andersen kinderen in slaap door fijne druppeltjes zoete melk in hun oogjes te spuiten waardoor ze hun ogen niet meer open open kunnen houden en ze hem niet zullen zien. Dan blaast hij tegen hun achterhoofd, waardoor ze gaan knikkebollen. Voor zoete kinderen heeft hij een paraplu met plaatjes die hij boven hun hoofd houdt zodat ze de prachtigste dromen dromen. Op zijn andere paraplu staat niets. Deze houdt hij boven het hoofd van de stoute kinderen, zodat ze helemaal niets dromen en onrustig slapen. Na deze introductie vertelt Andersen het verhaal van het jongetje Hjalmar, dat zeven avonden lang in slaap wordt gesust door Klaas Vaak. Op de eerste avond wordt het verhaal ruw onderbroken doordat Klaas Vaak op Hjalmar's niet zo beste schoolwerk stuit. De scheve en misvormde letters moeten eerst rechtgezet worden. De overige avonden neemt Klaas Vaak Hjalmar mee op diverse droomreizen. Op de zevende avond vertelt Klaas Vaak over zijn broer, die ook Klaas Vaak heet, en de Dood is. De broer kent maar twee verhalen. Het één is zo weergaloos mooi dat niemand zich er een voorstelling van kan maken. Het andere is zo afschuwelijk dat het met geen pen is te beschrijven. De Dood komt maar één keer in iemands leven en neemt die persoon wanneer die in slaap is gevallen mee op zijn paard. Daar vraagt hij naar hun rapport. Mensen die een goed rapport hebben mogen voor op het paard en krijgen het mooiste verhaal te horen. Mensen die een matig rapport hebben moeten achterop en krijgen het nare verhaal te horen. Mythologie Andersen grijpt in zijn uitwerking terug op de Griekse en Romeinse mythologie. De Griekse god Hypnos (Lat: Somnus) was de personificatie van de slaap. Zijn tweelingbroer was Thanatos (Lat: Mors), de dood. Door deze mythes te vermengen met de volkssage van Klaas Vaak kon hij aan kinderen de dood uitleggen als een diepe slaap en hemel en hel als een heel mooi danwel een akelig verhaal. Hypnos is in de overlevering echter alleen verantwoordelijk voor de slaap. Zijn drie zoons, de Oneiroi, zijn verantwoordelijk voor het maken van dromen. Klaas Vaak verenigt dus eigenlijk Hypnos en zijn zoons in één figuur. Morpheus is machtigste van de drie zonen van Hypnos en is de bedenker van de algemene verhaallijn en de menselijke personages in die dromen en is ook degene die voor de dromen van hooggesplaatste figuren zorgt. Klaas Vaak refereert hiernaar in de slotfase van het sprookje. Hypnos heeft een paleis in een donkere grot, waar hij woont met zijn zoons. Bij de ingang van de grot groeit papaver, waaruit ook het verdovende, hallucogene middel morfine kan worden gewonnen. Morpheus en zijn broers sturen vanuit hun grot dromen naar stervelingen door twee poorten. Ware dromen komen door een hoornen poort. Onware dromen komen door een ivoren poort. Andere verhalen met Klaas Vaak Klaas Vaak is een graag geziene gast in veel verhalen. Er zijn talloze kinderboeken, televisieseries en zelfs films gemaakt waarin Klaas Vaak een (hoofd)rol speelt. In sommige van die verhalen verhalen is hij net een beetje anders dan normaal.
In 1816 schreef E.T.A. Hoffmann 'Der Sandmann', een verhaal over een jongeman die uit zijn jeugd een angst heeft overgehouden voor de legendarische Zandman die de ogen zou stelen van kinderen die niet willen gaan slapen om ze te voeren aan zijn eigen kinderen die in een ijzeren nest op de maan leven. De hoofdpersoon draait door wanneer hij een advocaat die verantwoordelijk is voor de dood van zijn vader gaat aanzien voor deze Zandman. Terry Pratchett beschrijft in zijn Schijfwereld-serie hoe Klaas Vaak mensen in slaap helpt met een zak zand zonder het zand uit de zak te halen. Hij slaat ze ermee op hun hoofd. Ook Neil Gaiman heeft de link gelegd tussen het zandmannetje en de oude mythe. In zijn geroemde stripreeks 'Sandman' speelt Morpheus, heer der dromen, de hoofdrol. Zand Hoewel Andersen spreekt over melk, is Klaas Vaak in Midden- en West-Europa vooral bekend als 'Zandmannetje'. Hij strooit zand in de ogen van kinderen dat zo fijn is dat ze er geen last van hebben, maar toch kunnen ze hun ogen niet open houden. Dit verhaal wordt kracht bijgezet door de korreltjes gruis, 'slapers' of 'rheum' die zich -zeker bij jonge kinderen- vaak 's ochtends in de ooghoeken hebben afgezet. Het moedigt de kinderen bovendien aan om 's ochtends hun gezicht te wassen om zodoende het 'slaapzand' uit de ogen te spoelen en goed wakker te kunnen worden. Sommige varianten spreken over twee paraplu's met zand erin. Dit toont maar weer aan dat je wel even moet nadenken voordat je twee versies van een verhaal door elkaar gooit. Etymologie Andersen noemde zijn figuur Ole Lukøie. Ole is een bekende Deense voornaam. Lukøie is oud-Deens en betekent zoveel als 'ogensluiter'. Het verhaal zelf is gebaseerd op bestaande scandinavische sagen.
Olof Verelius, een 17e eeuwse Zweedse runoloog en historicus, deed studie naar IJslandse sagen. Hij beschreef Klaas Vaak in zijn 'Index linguo veterìs scytho-scandicæ sive gothico' die in 1691 werd uitgegeven en gaf hem de naam John Blund. Het zweedse 'blund' of IJslandse 'blundur' betekent 'sluit je ogen', en heeft dus in feite dezelfde betekenis als 'lukøie'. Mogelijk gaf hij met de voornaam (Jon of John) een knipoog naar de ándere John Blund, een engels filosoof uit de 12e eeuw, die wellicht ook erg goed was in het vertellen van slaapverwekkende verhalen.
De naam Klaas Vaak komt in Nederland voor het eerst voor in 1767 en is waarschijnlijk afgeleid van het oud-Nederlandse 'vaec' dat 'slaap' betekent. De woorden 'vaken' (slapen) of 'vaak hebben' (slaap hebben) worden nog steeds gebruikt. Deze naam is daarmee een vrij authentieke vertaling vergeleken met 'zandmannetje', zoals Klaas Vaak in de meeste andere talen wordt genoemd. De uitdrukking 'zijn de pietjes al uit je ogen' (ben je al wakker) verwijst waarschijnlijk ook naar dit sprookje, al is de herkomst van 'pietjes' onduidelijk. De naam Piet betekent rots, wat kan refereren naar het zand, maar het kan ook pitjes of zaadjes betekenen, waarmee het mogelijk verwijst naar het op zwart zand lijkende maanzaad, het zaad van de papaverplant die bij de grot van Hypnos groeide. Efteling De dubbele poort waardoor dromen de wereld ingestuurd worden lijkt terug te komen in het 'Poorthuys'. Stuifzand is er in ieder geval meer dan genoeg in de Loonse Duinen, dus de kans is groot dat menig kind er na een vermoeiend Eftelingbezoek diep zal slapen, mooi zal dromen en 's morgens wakker zal worden met een klein handjevol slaapzand in de ooghoeken. Illustraties: Pascal Schouten voor Eftelist